Een stofje dat de margarine van Planta moest verbeteren, zorgt in de zomer van 1960 voor het eerste grote voedselschandaal van Nederland. Zo’n 100.000 mensen krijgen koorts en een jeukende huiduitslag. Vier mensen overlijden na het gebruik van Planta. De affaire zorgt voor een aanpassing van de warenwet die het voedsel in Nederland een stuk veiliger moet maken. Huisartsen staan voor een raadsel in het weekend van 20 en 21 augustus. Ze worden platgebeld door mensen die klagen over vreemde blaasjes, koorts en een gekmakende jeuk. Sommige artsen denken aan een allergische reactie. Misschien hebben de mensen wel bespoten pruimen gegeten of vies water gedronken? Joop Huisman GG & GD Artsen in Rotterdam schakelen op maandag direct de GG & GD in. Die constateert “een gedissemineerde erythemateuze maculeuze urticariële eruptie die zeer symmetrisch gelokaliseerd was.” Epidemioloog Joop Huisman van de gezondheidsdienst gaat ermee aan de slag. “Wij waren in Rotterdam een van de eersten in het land die in de gaten kregen dat er iets aan de hand was. We wisten uiteraard niet wat er loos was, maar de blaasjes leken te wijzen op een soort vergiftiging. Misschien een overgevoeligheid voor geneesmiddelen. Het was niet besmettelijk.” Vrouwen Het valt Huisman op dat de meeste mensen die er last van hadden jonge vrouwen zijn. Ook komen meerdere gevallen in een gezin voor. En, ook heel kenmerkend, het lijkt alleen in Nederland op te treden. Rob Ouwerkerk Planta Nog diezelfde ochtend krijgt de GG & GD de gouden tip. De 11-jarig Robbie Ouwerkerk uit Rotterdam-Overschie zit onder de bultjes en hij denkt dat het door de Planta-margarine komt. Ouwerkerk: “Ik had het het ergst en daarnaast mijn moeder en mijn hondje. Dus alleen de Planta-etende gezinsleden hadden er last van. Mijn moeder heeft onze huisarts erbij geroepen, dr. Treurniet. Die stond voor een raadsel. Ik heb hem er toen op attent gemaakt dat ik had gemerkt dat er een nieuw label op de Planta-margarine zat. Een rood label: anti-spatmiddel.” Rood label Planta-producent Unilever wordt groot als na de Tweede Wereldoorlog de levensstandaard stijgt. Mensen krijgen meer te besteden en kunnen bijvoorbeeld koelkasten kopen. Dat verandert de voedingsindustrie ingrijpend. Zo wordt de plantaardige margarine, alleen houdbaar in de koelkast, populair. In 1960 gebruiken vier van de vijf mensen de boter-vervanger. Planta-margarine (foto: Archief NOS Journaal) Margarine is veel goedkoper dan roomboter. Het smeersel is door de plantaardige oorsprong ook beter voor hart en vaten. Alleen spat het nogal bij het braden. Voor het topmerk Planta probeert Unilever van alles om het spatten tegen te gaan. Het stofje ME-18 blijkt te werken. Er komt een Planta-Rood op de markt waarin de emulgator zit. “U proeft de verbetering”, luidt de slogan van Unilever. “Maar je zag het ook, want een groot aantal mensen kreeg er huiduitslag van”, zegt epidemioloog Huisman terugblikkend. Onderzoek De GG & GD vindt de relatie tussen de blaasjes en de margarine eerst niet erg geloofwaardig. Maar er is op 22 augustus nog weinig anders om op af te gaan. En dus gaat Huisman met een huidarts in opleiding langs bij veertig zieken. Ze vragen of de patiënten toevallig Planta hebben gegeten. En dat blijkt telkens zo te zijn. Productiestop Diezelfde dag ontbiedt het hoofd van de GG & GD de directie van de Rotterdamse tak van Unilever, het bedrijf Van den Bergh en Jurgens. Als die hoort dat Planta een huidziekte veroorzaakt, legt ze direct de productie van de margarine stil. Volgens huidarts Arnold Bosman is het dankzij dit snelle optreden van de GG & GD een ramp voorkomen. Nieuwsmedia springen er bovenop. Al heel snel weten mensen dat ze Planta moeten laten staan. En dat mag een wonder heten in een tijd dat social media en mobiele telefonie nog niet bestaan, zegt Bosman. Duitsland Dat het stofje ME-18 gevaarlijk is, had al eerder bekend kunnen zijn. Het West-Duitse bedrijf Margarine-Union stopt het in 1958 in hun smeersels. Ook dan worden mensen ziek. Bij de Oosterburen staat de huiduitslag bekend als ‘Die Bläschenkrankheit’. Het verbindingsmiddel wordt er verboden. Maar Nederland blijft daar onwetend van doordat er dan nog nauwelijks communicatie is over dit soort schandalen. Het Rotterdamse Kamerlid Jan Lamberts (foto: Nationaal Archief) Kamervragen Zodra dit bekend wordt, wijzen alle vingers naar Unilever. Waarom hebben de knappe koppen van het bedrijf niet in de gaten gehad hoe giftig ME-18 is? Niet alleen in de media staat die vraag centraal, ook in de Tweede Kamer. Kamerlid en huisarts Jan Lamberts uit Rotterdam-Zuid stelt Kamervragen. Hij roept uit: “Wie heeft zulke prachtige researchlaboratoria? Wie heeft zo’n voortreffelijke wetenschappelijke staf? Hoe was deze vergiftiging in Nederland dan mogelijk?” Meer problemen Na twee weken blijkt dat ook mensen ziek worden die heel andere margarinemerken van Unilever hebben gegeten. Het gaat om merken die worden gemaakt in dezelfde ketels als die waarin ook de Planta-margarine wordt gemaakt. In de ketels is kennelijk nog wat ME-18 achtergebleven en zo in de boter terechtgekomen. Er komt een verkoopverbod voor alle 55 margarinemerken van Unilever. Melkboer (foto: Archief NOS Journaal) De vraag naar margarine valt praktisch stil. De grap gaat al snel: ‘Planta is het enige dat ik U-NI-LEVER’. En inderdaad, zuivelhandelaren verkopen vrijwel alleen nog roomboter. Unilever zit met de handen in het haar. Het bedrijf biedt uiteindelijk aan 8000 mensen een schadevergoeding van in totaal 1,25 miljoen gulden. Er loopt ook een rechtszaak, maar Unilever wordt niet vervolgd. Verder stuurt de topman van Van den Bergh & Jurgens een brief aan alle huisvrouwen om bij hen het vertrouwen in margarine te herstellen. Hij schrijft: “Wij zullen er alles aan doen om dit vertrouwen waard te zijn – het vertrouwen dat wij al meer dan 80 jaar mochten genieten. […] Gaarne hopen wij dat U overtuigd zult zijn van de ernst, waarmee wij ernaar streven U margarine te brengen van de best mogelijke kwaliteit.” Warenwet De Planta-affaire leidt tot een aanpassing van de warenwet. Bedrijven moeten voortaan alles melden wat ze toevoegen aan voedingsmiddelen. Pas als de stoffen aantoonbaar niet schadelijk zijn, mogen de voedingswaren op de markt komen. Gevolgen voor Unilever De strop is groot voor Unilever. Het bedrijf neemt drie miljoen kilo margarine terug. Het schandaal levert het bedrijf een verlies op van 7,5 miljoen gulden. Planta is als merk besmet geraakt en wordt vervangen door Brio. Dat is de oude vertrouwde Planta-margarine zonder de emulgator. Er komt een parlementair onderzoek naar het schandaal. Dat loopt in 1962 met een sisser af voor Unilever. De Kamerleden vellen geen oordeel.