Omgerekend wordt er een bedrag van tientallen miljoenen euro’s voor betaald. Maar in plaats van het meesterwerk van Johannes Vermeer koopt het Rotterdamse museum Boijmans van Beuningen in 1937 een keiharde vervalsing. Hoe kan een gerenommeerd museum zo de fout in gaan? Emmausgangers (Museum Boijmans van Beuningen) Conservator Friso Lammertse glimlacht als hij voor het schilderij ‘De Emmaüsgangers’ staat. Hij heeft er wel een zwak voor, ook al is het vals. “Het leert ons dat we een schilderij vooral met onze eigen ogen moeten beoordelen.” Lammertse omschrijft het schilderij: “Je ziet dus de Emmaüsgangers. In het midden zie je Christus met een brood dat hij breekt, om het vervolgens aan de anderen te geven. Je ziet prachtige zeventiende-eeuwse vaatwerken en een prachtig wit kannetje.” Maar het is dus vals. De wanhopige zoektocht naar ‘een Vermeer’ In de jaren ’30 van de vorige eeuw woedt er een keiharde concurrentiestrijd tussen de grootste musea van Nederland. Boijmans-van Beuningen is na het Rijksmuseum (Amsterdam) en het Mauritshuis (Den Haag) het derde museum van Nederland. “Wat destijds vooral erg werd gevonden is dat er in Boijmans geen Vermeer hing”, legt Lammertse uit. “Er was een Rembrandt, een Frans Hals, een Breughel, maar geen Vermeer. En Hannema, destijds directeur van het museum, die moest en zou een Vermeer hebben.” Maar een Vermeer vinden is nog een hele lastige klus. Voor zover bekend zijn er nu 36 kunstwerken van Vermeer op de wereld. Een andere meester-schilder, Rembrandt maakte er bijna tien keer zoveel. Handtekening Bredius (afbeelding uit Vergeten Verhalen van RTV Rijnmond) “Maar dan in 1937 krijgt Hannema een telegram”, vertelt Lammertse verder. “Het is van Abraham Bredius, op dat moment een van de grootste kunstkenners van Nederland. Hij heeft een volkomen onbekende Vermeer gevonden. De ‘aller-, allermooiste’ schrijft hij. En die moet hij aankopen.” Natuurlijk wordt er meteen gekeken of dit kunstwerk wel echt is. Zonder een spoor van twijfel zeggen de kenners ‘ja’. “Dat niet alleen. Het is volgens hen ook ‘de mooiste Vermeer die ooit gevonden is’.”, zegt Lammerse. Rotten fake Is er dan niemand die er twijfelt aan de echtheid van het stuk? Ja, die is er wel. Eéntje. Een Amerikaanse kunsthandelaar stuurt een telegram naar zijn opdrachtgevers in de Verenigde Staten dat het gaat om ‘a rotten fake’, oftewel een vervalsing. “Dat heeft Hannema ook gehoord”, zegt Lammertse. “Maar hij reageerde daarop met de opmerking ‘dat die Amerikanen dat toch verkeerd zien’.” Als burgemeester Droogleever-Fortuijn in 1937 bekend maakt dat Boijmans-Van Beuningen een Vermeer heeft aankocht, zorgt dat voor een storm aan positieve reacties. Gemeenteraadsleden applaudisseren voor het nieuws. De kranten schrijven teksten als ‘Amsterdam heeft de Nachtwacht, maar Rotterdam heeft nu een Vermeer’. Een schok in de kunstwereld Maar dan breekt de Tweede Wereldoorlog uit. In Rotterdam hebben ze nog geen flauw idee dat de Emmaüsgangers een vervalsing is. Maar in die periode wordt er veel gehandeld in schilderijen, vaak op niet legale wijze. Het zorgt ervoor dat eindelijk duidelijk wordt dat Vermeer niets te maken heeft met de Emmaüsgangers. Van Meegeren (foto: Nationaal Archief) Na de oorlog wordt ene Han van Meegeren opgepakt. Hij wordt verdacht van het verkopen van schilderijen van Vermeer aan de Duitse Rijksmaarschalk Göring. Daar staan hele zware straffen op. Maar dan doet hij een opmerkelijke uitspraak. De schilderijen zijn vals, zegt hij. En niet alleen het kunstwerk dat bij Göring is gevonden, ook de Emmaüsgangers is niet gemaakt door Vermeer, maar door hemzelf. “Die opmerking sloeg in als een bom”, zegt Lammertse. “Niemand kon het geloven. Het schilderij gold als de Nachtwacht van Boijmans. Die man was niet goed bij zijn hoofd. Mensen geloofden Van Meegeren niet.” Het verhaal van Van Meegeren gaat de hele wereld over. Er verschijnen stukken over ‘de man die Göring belazerde’. Daardoor wordt hij in no-time door een deel van de mensen als een soort held gezien. Maar de rechters geloven het verhaal van Van Meegeren niet zonder bewijs. Hij moet maar laten zien dat hij een meestervervalser is. Van Meegeren schildert vervolgens Christus en de schriftgeleerden. Dan wordt ook duidelijk hoe Van Meegeren te werk is gegaan. Dat is nog een heel technisch verhaal. Oven “Een schilderij vervalsen doe je niet zomaar”, zegt Lammertse. “Zeker niet als het moet doorgaan voor een schilderij. Olieverf doet er namelijk honderd jaar over om hard te worden. Met een watje en een beetje wasbenzine kan je zo zien dat het niet zo oud is.” Van Meegeren vindt, waarschijnlijk samen met een handlanger, een manier om hiermee om te gaan: bakeliet. “Dat is een nieuw middel, dat bijvoorbeeld ook in telefoon wordt gebruikt”, legt Lammertse uit. “Het is een soort pasta en als je het in de oven doet wordt het keihard. Hij vermengde het met de verf, maakte zijn kunstwerk en deed het schilderij daarna in de oven.” De baktijd is anderhalf uur. “Het werkte prima”, zegt Lammertse. “Daardoor kreeg je de kleine scheurtjes in de verf, waardoor een kunstwerk heel erg oud lijkt. En iedereen trapte erin.” Maar dan blijft nog de vraag hoe het mogelijk is geweest dat nooit iemand argwaan heeft gekregen. Van Meegeren verkoopt zeven Vermeers. “Ook praktisch was hij een meester-vervalser”, gaat Lammertse verder. “Van Meegeren gebruikte altijd hele betrouwbare tussenpersonen. Daar zaten Tweede Kamerleden en gemeenteraadsleden bij. Daardoor had niemand het vermoeden had dat het schilderij wel eens vals kon zijn. Daarnaast vroeg Van Meegeren enorm hoge prijzen. En als het duur was, dan moest het wel goed zijn.” De rechters zijn overtuigd. Van Meegeren is een meester-vervalser. Hij wordt veroordeeld tot één jaar gevangenisstraf. Maar nog voordat hij de cel in gaat overlijdt Han van Meegeren aan een hartinfarct. Hoe ging het verder? Het kunstwerk ‘De Emmaüsgangers’ hangt nog steeds in museum Boijmans. Het heeft een paar jaar in het depot gehangen, maar heeft inmiddels een vaste plek in de expositie van Boijmans gekregen, ook al probeert de Stadspartij [in 2003] nog het vervalste schilderij te verbannen uit Rotterdam. Directeur Hannema van Boijmans moet in 1945 gedwongen aftreden, vanwege zijn rol in de Tweede Wereldoorlog. In de jaren daarna blijft hij volhouden dat de Emmaüsgangers gemaakt was door Vermeer. Het zorgt ervoor dat de reputatie van Hannema een definitieve klap krijgt die hij niet meer te boven zou komen. Hannema trekt zich terug in Overijssel en begint een indrukwekkende kunstcollectie. In 2010 wordt zijn reputatie weer een beetje opgeschoond, als blijkt dat een schilderij dat hij herkende als een onontdekte Van Gogh, ook echt van door deze schilder gemaakt blijkt te zijn.